بررسی مبانی فقهی مسئولیت کیفری دولت در سیره امیرالمومنین(ع)

دربین ائمه اطهار(علیهم السلام) تنها امیرالمومنین(ع) چند سالی فرصت تشکیل حکومت پیدا کردند و سایر ائمه(ع) صاحب حکومت نبودند. لذا بررسی ابعاد مختلف حکومت ایشان در این سال‌های هرچند کوتاه در ابواب مختلف حکومت‌داری برای جامعه اسلامی راه‌گشاست. پیامبر اسلام در توصیف شخصیت علی(ع) اینگونه می فرمایند:
او در اجراى حکم خدا سخت گیر است و اهل مسامحه و سازش نيست. (علامه مجلسى‏،بحار الانوار، تهران، اسلامیه، ج‏21،ص385.)
در ادامه به بررسی رویه ایشان در برخورد با کارگزاران و حاکمان متخلف می پردازیم که آیا کارگزاران حکومت اسلامی امیرالمومنین(ع) در انجام وظایف خود مسئولیت کیفری داشتند یا خیر؟ بررسی چند نمونه از رفتار ایشان پاسخ بسیار روشنی به این سوال خواهد داد:
امیرالمونین(ع) در نامه ای که به مالک اشتر نخعی(ره) نوشتند و توصیه هایی برای حکومت‌داری به ایشان داشتند، ضمن مدارا با مردم و چشم پوشی از خطاهای ایشان (حتی الامکان) درباره کارگزاران و مسئولینی که مرتکب خطا می شوند چنین می فرمایند:

فَاِنْ اَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ اِلى خِيانَة اجْتَمَعَتْ بِها عَلَيْهِ عِنْدَكَ اَخْبارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذلِكَ شاهِداً، فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فى بَدَنِهِ، وَ اَخَذْتَهُ بِما اَصابَ مِنْ عَمَلِهِ، ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقامِ الْمَذَلَّةِ، وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيانَةِ، وَ قَلَّدْتَهُ عارَ التُّهَمَةِ.

اگر یکى از آنان دست به خیانت دراز کند و مأموران مخفى توبالاتفاق خیانتش را گزارش نمایند اکتفاى به همین گزارش تو را بس باشد، و او را به جرم خیانت کیفربدنى بده، و وى را به اندازه عمل ناپسندش عقوبت کن، وسپس اورا به مرحله ذلّت وخوارى بنشان،و داغ خیانت را بر او بگذار، و گردنبند عار و بدنامى را به گردنش بینداز (نهج البلاغه، مترجم: محمد دشتی،قم،موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین(ع)،نامه 53.)

این بیان امیرالمومنین(ع) بسیار تامل برانگیز است آنجا که سخن از برخورد با شهروندان و مردم عادی است از چنین عباراتی استفاده می کند:

وَ يُؤْتى عَلى‌اَيْديْهِمْ فِى الْعَمْدِ وَ الْخَطَأِ، فَاَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلَ الَّذى تُحِبُّ اَنْ يُعْطِيَكَ اللّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ، فَاِنَّكَ فَوْقَهُمْ، وَ والِى الاْمْرِ عَلَيْكَ فَوْقَكَ، وَ اللّهُ فَوْقَ مَنْ وَلاّكَ، وَ قَدِ اسْتَكْفاكَ اَمْرَهُمْ، وَ ابْتَلاكَ بِهِمْ.

و گناهانى از آنان به عمد یا اشتباه بروز مى کند، پس همان گونه که علاقه دارى خداوند بخشش و چشم پوشى را به تو عنایت نماید رعیت را مورد عفو و چشم پوشى قرار بده، چرا که تو از نظر قدرت برتر از آنانى، و آن که بر تو ولایت دارد بالاتر از تو مى باشد، و خداوند برتر از آن کسى که تو را والى مصر نموده(همان)
و دستور به چشم‌پوشی و اغماض از خطای مردم می‌دهند و آنجا که درباره کارگزارن دستور صادر می فرمایند مجازات بسیار شدید و نابخشودنی است تا جایی که می فرمایند: و او را به جرم خیانت کیفربدنى بده، و وى را به اندازه عمل ناپسندش عقوبت کن، وسپس اورا به مرحله ذلّت وخوارى بنشان،و داغ خیانت را بر او بگذار…
آیا این دستورات حضرت حاکی از مسئولیت کیفری کارگزاران حکومت اسلامی نیست؟
هنگامى كه امیرمومنان علی علیه السلام از خيانت ابن هَرمَه(مأمور بازار اهواز) اطلاع پیدا کرد، به رفاعه(حاکم اهواز) نوشت: وقتى كه نامه ام به دستت رسيد، فورا ابن هرمه را از مسئوليت بازار عزل کن ، به خاطر حقوق مردم ، او را زندانى كن و همه را از اين كار با خبر نما تا اگر شكايتى دارند، بگويند. اين حكم را به همه كارمندان زير دستت ، گزارش كن تا نظر مرا بدانند. در اين كار، نسبت به ابن هرمه نبايد غفلت و كوتاه شود و الاّ نزد خدا هلاك خواهى شد و من هم به بدترين وجه تو را از كار بركنار مى كنم ، و تو را به خدا پناه مى دهم از اين كه در اين كار، كوتاهى كنى .

اى رفاعه ! روزهاى جمعه ، او را از زندان خارج كن و سى و پنج تازيانه بر او بزن و او را در بازار بگردان ، پس اگر كسى از او شكايتى با شاهد آورد، او و شاهدش را قسم بده ، آن وقت ، حق او را از مال ابن هرمه بپرداز، سپس دست بسته و با خوارى او را به زندان برگردان و برپايش زنجير بزن ، فقط هنگام نماز زنجير را از پايش در آور و اگر براى او خوردنى و نوشيدنى و يا پوشيدنى آوردند، مانع نشو و به كسى هم اجازه كه بر او داخل شود و راه مخاصمه و طريق نجات را به او بياموزد و اگر به تو گزارش رسيد كه كسى در زندان چيزى به او ياد داده كه مسلمانى از آن ضرر مى بيند آن كس را مى زنى و زندانى مى كنى تا توبه كند و از عمل خود پشيمان شود.

اى رفاعه ! همه زندانيان را براى تفريح به حياط زندان بياور غير از ابن هرمه را، مگر آن كه براى جانش ، بيمناك باشى كه در اين صورت او را با زندانيان ديگر به صحن زندان مى آورى ، اگر قدرت بدنى دارد هر سى روز، سى و پنج شلاّق بر بدنش مى زنى و قضيه را براى من بنويس و نام جانشين او را هم گزارش كن و حقوقش را قطع كن. ( قاضي نعمان،دعائم الإسلام،تحقيق: آصف بن علی أصغر فيضي،قاهره، دار المعارف ،چاپ دوم،صص532-533).

همان طور که ملاحظه می شود ، علی علیه السلام ، بر خلاف زندانیان دیگر که افرادی عادی بوده اند ، بر کارگزار متخلف خود محدودیت هایی جدی حتی در زندان اعمال می کند زیرا وقتی مسوولان نظام به حقوق مردم تعدی می کنند ، تنها یک مجرم معمولی نیستند بلکه علیه کلیت جامعه مرتکب جنایت شده‌اند و باید به گونه‌ای مجازات شوند که دیگر مسوولان جرأت خیانت و اختلاس و سوء استفاده نداشته باشند.
نکته قابل تامل دیگری که در این فرمان امیرالمومنین(ع) وجود دارد این جمله است: او را زندانى كن و همه را از اين كار با خبر نما تا اگر شكايتى دارند، بگويند…
این جمله اخیر برآمده از مسئولیت کیفری مسئولین دولت در برابر تک‌تک شهروندان است.
لذا حضرت علی علیه السلام ، هرگز در صدد لاپوشانی و کتمان جرم ها و تخلفات مسوولان نظام نبودند و هیچگاه بر این باور نشدند که اگر جرم مسوولی عیان و اثبات شود و مجازات گردد ، مردم بدبین می شوند و آب به آسیاب دشمن می ریزد؛ بلکه برعکس دوام و قوام حکومت و جامعه را در اجرای شدید عدالت و مجازات مسوولان گناهکار می دانستند.

نکته قابل توجه این که يكى از ويژگيهاى حكومت جهانى امام زمان(ع) كه در روايت بدان اشاره شده،برخورد شديد با متخلفان حکومتی است. ( علامه مجلسى‏،بحار الانوار،تهران،اسلامیه،ج‏51،ص120)
به امید اینکه جامعه اسلامی ما مقدمات ظهور حضرت ولیعصر(عج) را فراهم نماید و حتی الامکان برای پذیرش حکومت مهدوی جهانی آماده باشیم.

وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى.